Marina Marković nije samo umjetnica koja se bavi performansom, već je i sama hodajući performans. U prvom planu njene “postanoreksične” umjetničke prakse je žensko tijelo i nasilje koje nad tijelom vrše različiti akteri–društvo, porodice, pojedinci. Marina kroz svoje radove propituje proces postajanja ženom, od demoniziranja svakodnevnih predmeta za dotjerivanje u seriji radova Pressure Me, preko serije radova koji tjeraju gledateljice/gledatelje da se suoče sa realnošću anoreksije (Anorexia Diary, Chewing and Spitting i Anorexia: Before and After), do performansa koji pomjeraju granice tjelesnosti (Pressure Me). Dobitnica je mnogobrojnih nagrada i izlagala je širom svijeta. Trenutno živi i radi u New Yorku.
Tea Hadžiristić je sa Marinom razgovarala o umjetnosti izdržljivosti, anoreksiji i subverzivnom potencijalu umjetnosti.
Dualizam tijela i uma jedno je od centralnih pitanja zapadne filozofije. Muškarci su se oduvijek smatrali sposobnim za racionalno mišljenje, neopterećeni tijelom, dok su žene doživljavane kao tjelesne, imanentne i beznadežno sputane tjelesnošću. U knjizi Unbearable Weight: Feminism, Western Culture, and the Body, Susan Bordo tvrdi da oboljeli od anoreksije vide tu bolest kao trijumf volje nad tijelom, kao takmičenje u kojem um odnosi “pobjedu”, dok mršavo tijelo predstavlja “apsolutnu čistotu, hiperintelektualnost i nadilaženje tkiva”. Kao postanoreksična umjetnica često stavljaš vlastito tijelo u službu umjetnosti – npr. u radu Pressure Me, koji pokazuje koliko je teško razgraničiti između društvene i vlastite kontrole nad tijelom. Svrha takve umjetnosti izdržljivosti (koja, recimo, podsjeća na rane radove Marine Abramović) jeste da ispita granice tijela. Primjećuješ li sličnosti između te vrste performansa i anoreksije kao pokušaja da se ovlada tijelom? Što se tiče tvog tijela, gdje je početak i kraj umjetnosti?
Iskustvo anoreksije postavilo je telo (moje telo) u centar moje umetničke prakse i ono je otada postalo i subjekat i objekat, ali i most između intimnog i javnog, privatnog i društvenog. Ceo moj portfolio je svojevrsni intimni dnevnik, od radova u kojima sam se bavila restrikcijama, kažnjavanjem, neprihvatanjem tela i opsesijom da se ono kontroliše, preko radova vezanih za konzumerizam i iskrivljenu medijsku sliku tela, do serija radova o idealima ženske lepote koje nameće društvo. Obrađivala sam teme koje mene lično tangiraju/muče/bole, ali konstruišući ih kroz radove tako da imaju širi kontekst i angažovanost. U ranijim radovima telo sam tretirala kao objekat u najbukvalnijem smislu, a u skorašnjim sam stavila fokus na telesne prakse i korporealna iskustva u kojima propitujem procese de/subjektivacije (ponovno) izvodeći aktivnosti rodno označene kao ženske unutar društva.
U sedmogodišnjem projektu Pressure Me kroz različite medije (video, performans, skulptura, instalacija itd.) pokušavala sam da prikažem i istražim društveni pritisak nad ženskim telom kroz bavljenja svim bolnim ritualima svakodnevnice koje žene sprovode nad sopstvenim telom u cilju postizanja/dostizanja/približavanja društveno konstruisanim idealima lepote. Bitan segment projekta Pressure Me bio je niz performansa (New York 2012, Beograd 2013, Bern 2013, Ženeva 2014) mapiranja tela roze tetovažama krojačkog metra, gde sam uvezala svoj struk, grudi i kukove na “idealne mere” (90–60–90 cm) u nameri da ih tako materijalizovane uhvatim i primoram da se zajedno sa mnom šire, deformišu, izobličavaju, da bi se naposletku ukinule ili pak opredmetile. Politike tela su u mom stvaralaštvu direktno izvedene iz ekonomije ženskog tela i kompleksnog sistema prinude i slobode kako u javnoj tako i u privatnoj sferi. Ja žensko telo vidim kao konstrukt (socijalni, psihički, fizički, seksualni, diskursivni), odnosno proizvod represije različitih društveno-političkih mehanizma tako da, koristeći svoje anoreksično telo, pin-up telo ili koje god, želim da istražim njegovu fluidnost (nestabilnost možda?) pod pritiskom i koji su to sve modeli mogući.
“There no reality besides the corpo-reality since female body, is a threshold where nature and science confront culture and politics.” Marija Ratković; iz teksta Biopolitical Character of Performativity in Private Space.
U feminističkoj teoriji anoreksija je prepoznata istovremeno kao društvena/kulturološka bolest i kao bolest pojedinca. Tvoji radovi Anorexia Diary, Chewing and Spitting i Anorexia: Before and After tjeraju gledateljice/gledatelje da se suoče sa realnošću ove bolesti. Po tvom mišljenju, kakvu ulogu igraju društvo i kultura u razvijanju anoreksije? Da li balkansko društvo na drugačiji način promovira kult mršavosti, ili je u tome posve slično Zapadu?
Iako Anorexia zvuči kao neka moderna epidemija, uslovljena medijskom slikom, kultom mršavosti, modnim diktatima, ona je kao bio-psiho-socijalni problem daleko starija. Naime, u 11. veku desio se možda najveći pomor od anoreksije (Anorexia Mirabilis), kada se ekstremno veliki broj kaluđerica izgladnjivao do smrti u veri da su Hristove neveste. U knjizi Roberta Balla Holy Anorexia nalaze se žitija svetica (St. Cathrine of Siena, Marie of Oignies, Columba of Rieti) na osnovu kojih se može zaključiti da je anoreksija tada bila jedna od praksi otpora patrijarhatu. Devojčice nisu imale apsolutno nikakvu mogućnost izbora i život im je bio u celosti predodređen (udaja, porodica, majčinstvo…) i jedini beg od takvog života je bio manastir (apsurdno jer je crkva jedan od centara patrijarhalne moći). I Anorexia Mirabilis i Anorexia Neurosa se ispoljavaju kroz simptome ekstremnog gladovanja, poništavanja seksualnosti i telesnosti, samokontrole, samokažnjavanja i samopovređivanja. Razlika između stoljeća je u različitim ciljevima – tada je to bila težnja ka duhovnoj čistoti, a sada želja za “idealnim telom”. Napominjem sve ovo jer je jako bitno razumeti da je anoreksija kroz vekove menjala samo svoj alibi, kao i da je uvek bila/ostala vid borbe za autonomiju tela (preuzimanje vlasti nad telom, odnosno preuzimanje tela nazad od društva), kako kaže teoretičarka Marija Ratković.
Ja sam prvi put imala anoreksiju sa 13 godina, tada uslovljenu gomilom faktora (emocionalna nestabilnost, prerani ulazak u pubertet, dismorfični sindrom, odnosi u porodici itd.), koju sam godinama kasnije na fakultetu pokušala da rekreiram u vidu umetničkog projekta. Moja ideja, pored te da egzistiram kao živa Barbie i hodajući egzibicionistički body art, bila je da dokumentujem ceo proces kreiranja novog tela. Rad Anorexia Diary, 2007 opisuje svaki dan bolesti kroz fotografije tela, tablicu sa kalorijskom vrednošću hrane koju bih pojela ili ne, medicinske izveštaje, intimne ispovesti… Nakon što se “moj projekat” otrgnuo kontroli i kilaža se survala na 28 kg (uz sve propratne efekte na telo i psihu), provela sam 9 meseci na Institutu za endokrinologiju, gde sam dokumentovala borbu za “zdravo telo”. Dosta radova iz tog perioda urađeno je po principu pre i posle reklamnih fotografija (Before and After, 2008), gde bih ispod lentikularnog stakla preklapala fotografije zdravog i anoreksičnog tela i na taj način dozvoljavala da moj oblik zavisi od ugla posmatranja.
Napominjem sve ovo jer je jako bitno razumeti da je anoreksija kroz vekove menjala samo svoj alibi, kao i da je uvek bila/ostala vid borbe za autonomiju tela…
Možda je Chewing and Spitting, 2011 projekat u kojem sam najviše problematizovala, pored ličnog, društveno i ideološko iskustvo poremećaja u ishrani. U tom performansu sam hranila ljude pred kamerom. Želela sam da istražim patološka ponašanja u vezi sa konzumacijom hrane: od poremećaja u pravom, kliničkom smislu reči (devojke-učesnice performansa obolele od anoreksije i bulimije, chewing and spitting), preko izlečenih ili poluizlečenih ličnih fascinacija/strahova vezanih za hranu, do uobičajenih rituala i svakodnevnih “patologija” “zdravih” učesnika i učesnica performansa. Sam poremećaj chewing and spitting, u kojem osoba žvaće hranu ali je ne guta, simptomatičan je za savremeno doba globalne potrošnje, koje insistira na hedonizmu i zadovoljstvu konzumiranja (hrane, robe), ali uz nametanje medijskog konstrukta idealnog tela. Veliki broj devojaka (a od skora i momaka) sa kojima danas radim u savetovalištu za poremećaje u ishrani našao me je preko mojih radova, i ta činjenica mi daje podstrekda nastavim da pravim radove koji se dotiču tema kontrole tela, lišavanja i užitka, konzumacije i konzumerizma.
Kako postojeća nejednakost između rodova (tj. patrijarhat) i kontrola nad ženskim tijelom utječu na psihičko zdravlje žena?
Kroz svoju celokupnu umetničku praksu nastojim da razotkrivam različite socio-političke mehanizme pritiska, odnosno biopolitičkog imperativa koji heteropatrijarhat nameće ženama. Objektivno, neutralno i normalno su atributi vezani za dominantnu politiku tako da je bila koja neregularnost devijantna i anomalična. Čak je i nauka prečesto u istoriji zloupotrebljavana od heteropatrijarhata, te je bilo koji otpor “idealnoj slici” nametnutoj od društva, tradicije, familije potpadao pod dijagnozu ženske histerije. Dugogodišnje bavljenje korpo-realnim (ono što Elizabet Groš naziva “stanjem telesnog postojanja”) omogućilo mi je da bliže istražim pojmove zadovoljenja potreba, zadovoljstva i uživanja (jouissance) unutar života žene, kao i njihovu neraskidivu vezu sa pojmovima kontrole, restrikcije, odbijanja, kažnjavanja, otuđivanja, ali i (ne)poslušnosti, kao i različitim formama društvene nagrade. Upravo ta neurotičnost i napetost između ovih bliskih, ali društveno suprotstavljenih koncepata objašnjava različite forme javnih i intimnih vrsta potčinjenosti i dominacije. Disciplinovanje ženskog tela uspostavlja se direktno i indirektno, kroz institucije, masovne medije, porodicu itd., sa ciljem da konstantno stvara osećaj neadekvatnosti, kao i ambivalentni odnos žene prema svome telu, istovremeni osećaj sramote i ponosa, prezira i zadovoljstva.
Mene je uvek posebno tangirao fenomen samodiscipline, samonadzora i samokažnjavanja, odnosno na koje načine mi prisvajamo i usvajamo spoljni pritisak kao naš lični. Za jedan rad iz serije Pressure Me (multikanalna video-instalacija, 2014) sprovela sam javnu anketu sa ciljem da saznam koji su sve to intimni, bolni rituali koje svakodnevno same na sebi izvodimo ne bismo li svoja tela dovele u poželjno stanje, a u kojima je tolerancija na bol motivisana društvenom nagradom. Rezultat je bio zapanjujuće veliki broj od stotinu različitih radnji (poput čišćenja kose, lica i tela, uklanjanja dlaka, uvijanja, čupanja, stezanja, stiskanja), koje sam rekreirala pred kamerom i tako ih ogoljene otuđila od njihove funkcije, ostavljajući publici da razlaže materijalnu i društvenu komponentu delovanja na telo. Mnoge neuroze savremene žene i potiču od konstantnog pokušavanja/neuspevanja da se dosegne zadata slika, odnosno konfrontacije sa normama i “idealom žene”.
Disciplinovanje ženskog tela uspostavlja se direktno i indirektno, kroz institucije, masovne medije, porodicu itd., sa ciljem da konstantno stvara osećaj neadekvatnosti, kao i ambivalentni odnos žene prema svome telu, istovremeni osećaj sramote i ponosa, prezira i zadovoljstva.
U radu Pressure Me svakodnevni predmeti za dotjerivanje, kao što su četke, depilatori, trakice, žileti, najlonke i šminka, pretvoreni su u demonske predmete potlačenosti i apsurdne simbole stalne težnje za ljepotom. U svojim radovima koristiš hiperfeminizirane slike i boje (bogatu paletu nijansi ružičaste) na način koji se dijelom čini kao kritika, a dijelom opsesija. Možeš li nam reći nešto više o ulozi stereotipno “ženskih” boja i predmeta u svom radu i životu? Također, postoji li opasnost da takva estetika umjesto subverzivnosti poluči potpuno suprotan efekt, tj. doprinese objektiviziranju i fetišizaciji žena? Koje strategije koristiš kako bi izbjegla tu zamku?
Ja sam žena koja se maskira u ženu, tako da je moja hiperfeminizirana estetika ujedno i suprotstavljanje konstruktima “prirodnog” i “heteronormativnog” ženskog i naglašavanje kulturološke uslovljenosti roda i ispitivanje pasivnosti ženskog identiteta. Ona je i kritika i samokritika. Uvek u svom radu polazim od Drugosti, prenaglašavajući konstrukte i performativne radnje rodno označene kao ženske unutar društva. U ružičastoj paleti su pak sumirani patrijarhalni i kapitalistički modeli oblikovanja ženskosti, želje za rodom i otpora rodu, želje za potrošnjom i otpora potrošnji. Svaka od njenih ženskastih asocijacija nabijena je potencijalom da se izvrne u vlastitu negaciju i ironiju. Kada stavim barbikinu glavu na fotografiju svog izgladnelog tela između popisa kalorija, medicinskih izveštaja i šljokičastih rozih ispisa “svinjo debela” u girly ružičastom dnevniku o anoreksiji, ili kada izvezem koncem nežnoroze boje, po opet roze satenskom korsetu, izjave devojaka o bolu, frustraciji i pritisku na njihova tela, ili kada mapiram celo svoje telo roze tetovažama krojačkog metra na “idealne mere”, jasno je da roze boju kao i ženskastu estetiku koristim kao glazuru kako bih prikrila/maskirala sve bolno, brutalno i ranjivo i naterala publiku da proguta taj sadržaj. Apsolutno sam svesna da takav vizuelni jezik može da oteža čitanje mog rada (te se katkad moj rad percipira kao šovinistički), i nimalo se ne trudim da pobegnem od njegovog subverzivnog potencijala.
Ja sam žena koja se maskira u ženu, tako da je moja hiperfeminizirana estetika ujedno i suprotstavljanje konstruktima “prirodnog” i “heteronormativnog” ženskog i naglašavanje kulturološke uslovljenosti roda i ispitivanje pasivnosti ženskog identiteta. Ona je i kritika i samokritika.
Na čemu trenutno radiš? U kojem pravcu misliš da će se tvoja umjetnost razvijati u budućnost?
Moj poslednji rad The Void (’15 min video loop) možda najslikovitije objašnjava dalji smer mog umetničkog razvoja, budući da svaki novi rad proističe iz prethodnog. Naime, u pitanju je ultrazvučni snimak pulsirajuće maternice bez ikakve narativne progresije, dijalektički suprotstavljen zvučnoj slici, ženskom višeglasju, glasovima iz porodice (prabake, bake, tetke, mame) koji govore o primarnim ulogama ženskim i dužnostima. Ovaj višegeneracijski hor meni najdražih žena menja ton od saveta, opomena, prekora do pretnji i naredbi, i svaki od njihovih diskursa je reprezentativan za patrijarhalni model u kojem su odgajane. Rečenice koje su svima zajedničke i koje se iznova ponavljaju su: ”Ko ti je rekao da možeš da biraš”, “Nije tvoje da biraš” i “Tako mora”. Nasuprot pritisku koji dolazi spolja, tu je i unutrašnji pritisak mog trideset petogodišnjeg tela. Sa ovim radom napravila sam iskorak u odnosu na razmatranje individualne, privatne sfere unutar serije Pressure Me i pomerila fokus na ekonomiju ženskog tela unutar ekonomije društva/porodice. U novim radovima želim da prikažem pritisak ne samo na žensko telo već i na samu ulogu žene u društvu, te da diskutujem o praksama otpora patrijarhatu, ukazujući na to koliko su pitanja slobode i prinude za ženu neodvojiva. Tema majčinstva je i dalje aktuelna, kako zbog činjenice da je ono moćno oružje žena za dobijanje validacije i simboličkog kapitala u heteropatrijarhalnoj privatnoj sferi, tako i zbog činjenice da ni kod sebe same ne mogu skroz da dokučim šta je moja slobodna volja, a šta društvena/biopolitička prinuda.
Razgovarala: Tea Hadžiristić